HANGİ BOY BAĞLAMA İÇİN HANGİ TELİ KULLANMALIYIZ ?
İyi yada kötü, her çalgı tek ve eşsiz olarak kabul edilir. Hiçbir yapımcı aynı çalgıdan iki tane yapamaz. Dolayısıyla bir çalgı için geçerli olanlar, özellikleri ona çok benzeyen bir diğeri için dahi aynı olmayabilir. Aynen canlılar gibi, her çalgının bir bünyesi vardır ve bu bünye bazen genel doğruları dahi kabul etmez. Özellikle tel konusu çalgıdan çalgıya farklılık arzeder.
Müzik mağazalarında bağlama için satılan paket takım teller bulunmaktadır. Ancak bu paketler çoğunlukla tanbura ve kısa saplı bağlamalar içindir. Eğer bir divan sazı veya cura için tel almak isterseniz kolay kolay hazır paket tel bulamazsınız. Bu sebeple takacağınız telin çapını söyleyerek özel olarak almanız gerekebilir. Dolayısıyla hangi boyut için hangi tel gereklidir bir bakalım. Önerilen tel numaraları (çapları) çoğunluk tarafından kullanılan do, do# ve re tonları içindir.
Cura
Ortalama boyu 22-24 cm. arasındadır. Curanın alt tellerinde 0,16 veya 0,18 tel kullanılarak do ve do# sesleri alınabilir. Re tonu için 22 –22,5 tekne boyu ve 0,16 tel tercih edilmelidir. Tekne boyları 26-28 arasındaki büyük curalar yukarıdaki tonları çekmeyip ancak sol veya la tonlarına akortlanabilirler. Ancak bu curaları re karar çalarak do ve diyez tonlarındaki diğer sazlara eşlik etmek mümkün olabilir. Örneğin alt teli sol yapılan bu boyuttaki bir cura re karar çalındığında karar sesi do olur. Küçük yada büyük curaların hepsinde ortada 0,25 üstte 0,20 tel kullanılabilir. Bu boylardaSırma tel kullanmaya gerek yoktur.
Kısa saplı bağlamalar
Kısa saplı bağlamalar yaygın olarak 38-40 cm arası teknelere yapılmaktadır. Bu bağlamaların sap uzunluğu genellikle sap boyu=tekne boyudur. Kısa saplıbbağlamalar için satılan paket tellerdeki tel çapları alt 0,18, orta 0,28, üst 0,22 alt sırma 0,40 veya 45, üst sırma 0,50 veya 0,55 şeklinde olmalıdır. 38 ve 38,5 tekne kısa bağlamalar do# ve re tonlarını çekebilir. 40 tekne ve üstü için do ve do# civarını tercih etmek gereklidir.
Tanbura
Tanburalar genellikle 39 ile 42 tekne boyları arasında yapılmaktadır. Tanburalarda kullanılan teller; alt 0,20, orta 0,30 üst 0,22 alt sırma 0,40 veya 0,45 , üst sırma 0,50 veya 0,55 şeklindedir. Do ve do# tonları için 40-41 tekne , ve re tonu için 39-40 tekne tanburalar tercih edilmelidir. Tanburada orta sıraya sırma tel takılmak istenirse 0,70 sırma tel takılabilir. Eğer saz abdal düzeni çalınacaksa kalınlık 0,80'e kadar çıkarılabilir.
Tanbura ve kısa sap tel düzeni
Çöğür / Abdal Sazı
Çöğür'ün kısa saplı saza verilen isim olduğuna dair çok yanlış bir kullanım sözkonusudur.Tekne boyları 44-47 cm arasında olan sazlara Çöğür yada Abdal Sazı diyoruz. Bu sazlarda iki tip tel düzeni kullanmak mümkündür.
Birincisi, bağlama düzeninin divanı şeklinde olup, saz bağlama düzeninde çalınır. Kullanılacak teller; alt 2x0,28, orta 0,20 çelik ve 0,55 sırma, üst 0,30 çelik 0,80 veya 0,90 sırma. Bu teller ile bağlama düzeninde do ve do# tonları elde edilebilir. 46 ve 47 boylarda re tonu için birer numara ince tel kullanmak yerinde olur.
İkinci kullanım Abdal sazı şeklindedir. Kullanılacak teller; alt 2x0,22, orta 0,32 çelik ve 0,80 sırma, üst 0,25 ve 0,60 sırmadır. Bu kullanım Halk Müziğinin Orta Anadolu repertuarına hastır. Bozuk düzende alt teller la sesine akortlanıp saz re karar olarak çalınır. Bu durumda karar sesi re olmuş olur. Daha pest akortlar için teller birer numara kalınlaştırılmalıdır.
Divan
Divanlar 48-52 cm aralığında yapılırlar. Divanda kullanılması gereken teller alt 2x0,30, orta 0,20 çelik ve 0,60 sırma, üst 0,32 çelik ve 90 sırmadır. Bu tel düzeni ile 50-51 tekneli divan sazları do, do# ve re tonlarında çalınabilir.
TEL TAKARKEN NELERE DiKKAT EDiLMELi ?
Tel takmak basit bir işlem gibi görünse de çalgının performansını etkileyebilecek bazı noktalara dikkat etmek gerekir. Bunlar nelerdir ?
1. 0,16-0,22 arası çelik telleri arka eşiğe takarken çift sarım yapmak gerekir. Aksi takdirde sürekli akort bırakabilir ve nihayetinde delikten tamamen sıyrılabilirler. Daha kalın teller tek sarım takılabilir. Fotoğraflarda tek ve iki sarımlı tel takma yöntemleri gösterilmektedir.
Tek sarım
Çift sarım
2. Alt eşikteki tel deliklerini kontrol ediniz. Çapı 1 mm'den büyük deliklere çelik tel takmak risklidir, çünkü bu çap bu tip teller için büyük kalır . 1 mm'den büyük çaplı deliklere sırma tel takılabilir.
3. Telleri alt eşiğe veya burgulara takarken mümkün olduğunca zedelememeye , bükmemeye çalışınız.
4. Tel alt eşiğe bağlandıktan sonra burguya doğru uzatılırken kesinlikle kendi çevresi etrafında döndürülmemelidir (burulmamalıdır). Bu , perdelerde uyumsuzluk, ve çarpma gibi olumsuzluklara sebep olabilir.
5. Teli burguya 1,2,3,4 numaralı fotoğraflardaki sıra takip edilerek i takmalısınız.
(1)
(2)
(3)
(4)
6. Tel burguya takıldıktan sonra burguya sarılan payın abartılmaması gerekir. Bu pay 2-3 sarım olmalıdır.
7. Tel burguya takılıp, burgu deliğine oturtulduktan sonra telin burguyu terkettiği yükseklik kırma yüzeyinden en fazla birkaç mm yüksekte olmalıdır. Diğer taraftan tel, burguyu terkettiği noktada dibe oturmamalıdır. Bu da burgunun deliğe tam oturmasını engelleyerek akort bırakmasına sebep olur.
8. Takılan bir tel asla sökülüp tekrar takılmamalıdır. Bu durumda perde ve akortta problem oluşabilir.
9. Şart olmamakla birlikte, tel takma işleminin çalgı bir mengeneye bağlıyken yapılması faydalıdır. Zira bu işlem esnasında sazın sabit olmaması çarpma, çizilme gibi durumlara sebep olabilir. Ayrıca her icracının bir tel keskisine sahip olması gerekir.
10. Tel değiştirme periyodu bir takım faktörler göz önüne alınarak belirlenmelidir. Sık kullanılan teller doğal olarak çabuk eskir. Ancak teller takıldıktan sonra hiç çalınmasalar bile bir bekleme ömürleri vardır.Nemli iklim bölgelerinde ayda bir tel değiştirilmelidir. , Kuru bölgelerde bu süre daha uzayabilir. El ve parmak temizliğine dikkat edilmesi tel ömrünü uzatır. Özellikle ter tellerin baş düşmanıdır.
